Blog

Άγιος Ευστάθιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, Ένας από τους σημαντικότερους σχολιαστές του Ομήρου

Από το βιβλίο του Ι.Μ. Χατζηφώτη, «Από το Βυζάντιο στο Νέο Εληνισμό» (εκδόσεις Κάδμος), κεφάλαιο, «Ευστάθιος Θεσσαλονίκης ο Κατάφλωρος, Σχολιαστής και διδάσκαλος Ομήρου, Πινδάρου κ./ά. αρχαίων συγγραφέων στην Πατριαρχική Ακαδημία τον 12ο αι.

Ο σχολιαστής του Ομήρου

Ο Άγιος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, όπως ο ιερός Φώτιος και ο Καισαρείας Αρέθας, συνδέεται με τη διάσωση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Στον πρώτο μάλιστα οφείλομε εξαιρετικά ενδιαφέροντα σχόλια στον Όμηρο, που περιλαμβάνονται στο περίφημο έργο του «Παρεκβολαί εις την Ομήρου Οδύσσειαν και Ιλιάδα», που έγραψε πριν το έτος 1175, όταν δίδασκε στην Πατριαρχική σχολή της Κωνσταντινούπολης και προορίζονταν για τους μαθητές του. 

Ο Ακαδημαϊκός Αγαπητός Γ. Τσοπανάκης σημειώνει για τα σχόλια του Αγίου Ευσταθίου:

«Σημαντική συλλογή ερμηνευμάτων και σχολίων άνισης σημασίας και ποικίλης προέλευσης αποτελούν αι “Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσειαν” του Αρχιεπισκόπου (από το 1175) της Θεσσαλονίκης Ευσταθίου, που σώζονται σε αυτόγραφο του συγγραφέα και εξεδόθηκαν για πρώτη φορά στη Ρώμη στα 1542-50. Τελευταία τους έκδοση σε δύο τόμους έγινε στη Λειψία (1825-30)».

Πέραν της προσωπικής του συμβολής, ο Άγιος Ευστάθιος διέσωσε και σχόλια προηγούμενων μελετητών του Ομήρου κ.α. αρχαίων συγγραφέων, που δεν παραδίδονται από άλλες πηγές. «Ένα ενδιαφέρον θέμα, γράφει ο Ιωάννης Νικολαΐδης, είναι ποιες στάθηκαν οι πηγές του Ευσταθίου. Ο διαπρεπής φιλόλογος χρησιμοποίησε, και έτσι ως ένα σημείο μας διέσωσε, παλαιότερα σχόλια στον Όμηρο, τον Αθήναιο, τον Στράβωνα, τον Στέφανο Βυζάντιο, τον Αριστοφάνη Βυζάντιο, τον Ηρακλείδη Μιλήσιο και δύο ελληνικές πραγματείες του Σουετωνίου. Επίσης διάφορους λεξικογράφους, όπως τον Αίλιο Διονύσιο και τον Παυσανία, ίσως και ρητορικά λεξικά. Επιπλέον τη γνωστή Σούδα και το Μέγα Ετυμολογικόν Λεξικόν. Τέλος συχνές είναι οι αναφορές του στους τραγικούς, στον Αριστοφάνη, που σταθερά τον αποκαλεί “ο Κωμικός”, και σε πολλούς άλλους συγγραφείς της προχριστιανικής εποχής».

Την προσφορά αυτή του Αγίου Ευσταθίου αναγνωρίζουν και ξένοι διαπρεπείς γραμματολόγοι της αρχαίας λογοτεχνίας, όπως ο Albin Lesky:

«Στα υπομνήματα που έδωσε και για τα δύο έπη ο Ευστάθιος, ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, από τα 1175 (“Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσειαν”) βρίσκεται καταχωνιασμένη μέσα σε πλατιάν ανάπτυξη πολλή αρχαία παράδοση από γραμματικούς».

Το σχολιογραφικό έργο του Αγίου Ευσταθίου Θεσσαλονίκης στον Όμηρο δεν περιορίζεται, όπως γράφει ο Νικολαΐδης, μόνο σε «παρατηρήσεις γλωσσικές, δηλαδή γραμματικές, συντακτικές και ετυμολογικές», αλλά και σε «παρατηρήσεις πραγματικές (απλώνεται), δηλαδή ιστορικές, γεωγραφικές, λαογραφικές, πολιτιστικές». 

Κι ακόμη εκτείνεται, κατά την παρατήρηση του Παπαγεωργίου, σε «περιγραφές και όρους-έννοιες φυσικών-θετικών Επιστημών και Τεχνολογίας της εποχής του, τόσο πολύ τιμες σε πληροφορίες-γνώσεις και θέματα». 

Ο Άγιος Ευστάθιος θαύμαζε τον Όμηρο κι έλεγε για τον μεγάλο επικό ποιητή:

«Εξ Ομήρου δε, ει και μη πάσα, πολλή γουν παρεισέρρευσε τοις σοφοίς λόγου επιρροή. Ουδείς γουν ούτε τα άνω περιεργαζομένων, ούτε των περί φύσιν ούτε των περί ήθος ούθ᾽ απλώς των περί λόγους εξωτερικούς, οποίους αν είπη τις παρήλθε την ομηρικήν σκηνήν αξεναγώγητος, αλλά πάντες παρ’ αυτώ κατέλυσαν, οι μεν ως και διάγειν παρ’ αυτώ μέχρι τέλους και των αυτού συσσιτίων αποστρέφεσθαι, οι δε ώστε χρείαν αποπλήσαί τινα και συνεισενεγκείν εξ αυτού τω λόγω τι χρήσιμον».

Ελεύθερη απόδοση στην νεοελληνική: «Από τον Όμηρο, αν και όχι τα πάντα, πάντως μεγάλο μέρος της δύναμης του λόγου πέρασε στους σοφούς. Κανείς από όσους ασχολούνται με τα ουράνια, με τη φύση, με την ηθική ή γενικά με τη μελέτη του λόγου, δεν προσπέρασε τον Όμηρο χωρίς να τον πάρει ως οδηγό. Όλοι σταμάτησαν σ’ εκείνον: άλλοι για να μείνουν κοντά του μέχρι τέλους και να μη χάσουν τη “τροφή” που τους προσφέρει, και άλλοι για να βρουν αυτό που χρειάζονταν και να πάρουν κάτι χρήσιμο για τη δική τους σκέψη και γραφή».

Πολλά σχόλια του Αγίου Ευσταθίου είχαν και αισθητικό χαρακτήρα, γεγονός που μαρτυράει την ευαισθησία και ποιητικότητα που διέκρινε τον Βυζαντινό σχολιαστή του Ομήρου.

Δεινός ερμηνευτής του, «έγινε αντικείμενο πολλών διδακτορικών διατριβών κυρίως στη Γερμανία κατά τα τέλη του περασμένου και της αρχές του δικού μας αιώνα», σημειώνει ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Χρήστος Θεοδωρίδης.

Ο ίδιος παρατηρεί για τη μέθοδο ερμηνευτικής διδασκαλίας που χρησιμοποιούσε ο Ευστάθιος.

«Η μέθοδος που χρησιμοποιούσε είναι εκείνη της επιλογής από τη σωρεία των απόψεων που είχαν διατυπωθεί για τον κάθε ομηρικό στίχο όσων θα είναι χρήσιμες για τον αναγνώστη. Ταυτόχρονα με τη διατύπωση της μεθόδου, ο Ευστάθιος μας δίνει και τον σκοπό της συγγραφής των υπομνημάτων, που είναι να βοηθήσει όσους θέλουν να γράφουν ορθά ελληνικά παρέχοντάς τους τα κατάλληλα εφόδια.

Ο αυτός Καθηγητής αναφερόμενος στους παρεμβαλλόμενους από τον Ευστάθιο στα ομηρικά σχόλιά του στίχους από τους τραγικούς η τον Αριστοφάνη, τον χαρακτηρίζει «άριστο όμηριστή, άριστο γνώστη της αρχαίας γραμματείας και άριστο φιλόλογο».

Ο Άγιος, εκτός από τη βιβλιοθήκη της Πατριαρχικής σχολής, που είχε στη διάθεσή του, θα διέθετε, όπως τεκμαίρει ο Θεοδωρίδης, και μεγάλη προσωπική βιβλιοθήκη, πράγμα που τον βοήθησε να καταστήσει τις «Παρεκβολές» του «έναν πραγματικό θησαυρό για την κλασική φιλολογία».

Επιμέλεια: Στ.Κ.