Blog

Άγιοι Δημήτριος και Γρηγόριος Παλαμάς, Το Φως η μεγάλη κληρονομιά του συμπολιούχου στην Θεσσαλονίκη και την οικουμένη

Αν ο πολιούχος της Θεσσαλονίκης Άγιος Δημήτριος αποτελεί τον στρατηλάτη φρουρό και φύλακα της πόλης από τους εξωτερικούς εχθρούς, ο συμπολιούχος της Θεσσαλονίκης Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς αποτελεί τον άγρυπνο εσωτερικό της φύλακα. Τον μέγα θεολόγο που την διαφυλάσσει με άγρυπνο μάτι, να στέκει και να αμύνεται! Να υπάρχει και να ομολογεί, θεολογικώ τω τρόπω, σαφώς την αλήθεια.

Και βεβαίως ο μέγας δούκας και στρατιωτικός Άγιος, Δημήτριος ο Μυροβλύτης δεν αποτελεί αποκλειστικά σκέπη μόνον της Θεσσαλονίκης, αλλά ούτε η ίδια η πόλη μπορεί να μονοπωλήσει την αγία υπόστασή του ως φύλακά της, αφού πρόκειται για υπέρμαχο της οικουμένης, όπως φανερώνει και αποκαλύπτει το απολυτίκιό του.

Ως αντίστοιχο υπέρμαχο, όμως, της οικουμένης επέλεξαν οι Θεσσαλονικείς και τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά όταν κατάλαβαν ότι κινδύνευε να καταλυθεί η Ορθόδοξη θεολογική αλήθεια των πραγμάτων. Αυτόν κάλεσαν εξ Αγίου Όρους για να την υπερασπιστεί, να αμυνθεί υπέρ της πίστεως που βρισκόταν σε κίνδυνο αφόρητης αλλοίωσης.

Κάτι που δεν αφορούσε μόνον τη Θεσσαλονίκη, αλλά όλη την οικουμένη. Αν «έπεφτε» η Θεσσαλονίκη, ίσως η πόλη να γινόταν η κερκόπορτα, για όλη την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και την Ανατολή, για όλη την Ορθοδοξία.

Εύφημος μνεία, λοιπόν, στους Θεσσαλονικείς οι οποίοι κατάλαβαν ότι κάτι έκτακτο, σημαντικό και επικίνδυνο «έτρεχε», συνέβαινε με τον εκ Καλαβρίας Μοναχό Βαρλαάμ και τους λόγους του που αλλοίωναν κακώς και καίρια τον κόσμο της Εκκλησίας, όπως και της ευρύτερης πνευματικής και πολιτισμικής ζωής.

Αλλά και δεύτερη εύφημο μνεία πρέπει να απονείμουμε στους Θεσσαλονικείς για το πρόσωπο το οποίο επέλεξαν και κάλεσαν για να ξεχωρίσει την ήρα από το στάρι, να αντιμετωπίσει τον καλαβρό μοναχό και τις «νεοφανείς» δοξασίες του. Τις κακοδοξίες του, όπως αποκλήθηκαν.

Οι Θεσσαλονικείς, λοιπόν, διάλεξαν τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, τον διακριτικό πνευματικό αγιορείτη πατέρα ο οποίος μπορούσε να διακρίνει τις λεπτές αποχρώσεις της αλήθειας και τον συγκερασμό τους με επίπλαστες νοητικές κατασκευές του Βαρλαάμ. Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ήταν ο πλέον κατάλληλος, αλλά και ο πιο «κοντινός» τους, ο πιο δικός τους.

Λίγα χρόνια νωρίτερα όταν Άγιος μαζί με την συνοδεία του ήταν έτοιμοι να πάνε στα Ιεροσόλυμα για να μονάσουν, του εμφανίστηκε ο δούκας Άγιος Δημήτριος και του είπε, πως ο ίδιος έπρεπε να παραμείνει στην Θεσσαλονίκη, ενώ τα άλλα μέλη της συνοδείας του μπορούσαν να πάνε όπου θέλουν.

Ήδη, δηλαδή, ο Πολιούχος της πόλης τον έχρισε συμπολίτη του επί τιμή. Αλλά μήπως και η απόφαση των Θεσσαλονικέων να καλέσουν τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά για να αντιμετωπίσει τον Βαρλαάμ ήταν επιλογή του Αγίου Δημητρίου;

Όπως και  να έχει ήταν το πλέον κατάλληλο πρόσωπο και όχι μόνον για τις διανοητικές του ικανότητες, αλλά κυρίως για τις εμπειρίες και τα βιώματα του ασκητικού του βίου, την γεύση του Ακτίστου φωτός. Των ίδιων θείων ενεργειών και του Φωτός που ήθελε να… σβήσει ο Βαρλαάμ. Να στερήσει από τον κόσμο το Φως!

Και να ο «θάνατος του Θεού» για τον οποίο θα μας μιλήσει αρκετά χρόνια αργότερα ο Νίτσε. Ένας άθλιος θάνατος, μια οδυνηρή σταύρωση χωρίς ανάσταση και καμιά ελπίδα ούτε για τον ίδιο τον ευτελή θεό ούτε για τους όποιους πιστούς του. Και πάει το μυαλό μας στον εξ αριστερών του Χριστού σταυρωμένο ο οποίος ήταν ένας μεμψίμοιρος κοινός θνητός.

Με το «σβήσιμο», όμως του ακτίστου φωτός και των θείων ενεργειών η θεολογία μετατρέπεται σε φιλοσοφία αν όχι εικοτολογία και νεκρό γράμμα, αφού ουσιαστικά απαγορεύει στον πιστό, στον άνθρωπο να γευτεί τις άκτιστες ενέργειες του Θεού, να γίνει όλος φως, να φτάσει στην θέωση. Όλα πλέον γίνονται εγκεφαλικά με την δύναμη του νου.

(Και αν ο νους είναι αδύνατος; Και αν η μόρφωση είναι χαμηλή; Ο Θεός είναι μόνος για τους φιλόσοφους, τους διανοούμενους, τους στοχαστές; Τους λοιπούς επιστήμονες);

Ο Άγιος Γρηγόριος είναι ο ομολογητής της βιώσεως του ακτίστου φωτός, της δυνατότητας του ανθρώπου να θεωθεί. Να γίνει μια ομορφιά, να ομολογήσει με πάση μετριοπάθεια και ταπείνωση το εσωτερικό κάλλος του «γεύσασθε και οίδατε», να πλημμυρίσει από πνευματικά βιώματα, να χαριτωθεί.

Και σε όλα αυτά δεν «προκύπτει» να επικρατούν οι σοφοί ή έστω οι εγγράμματοι. Πρόκειται για ένα ξεχωριστό και ιδιαίτερο πνευματικό ασκητικό άθλημα στο οποίο επικρατούν οι ταπεινοί τη καρδία, όσοι παραδίδονται αληθινά, φιλότιμα και σχεδόν αποκλειστικά και ερωτικώ τω τρόπω στον Θεό. Και έτσι αδειάζουν οι καρδιές τους από τα προσωπικά καμώματα και τα πάθη για να υποδεχτούν μέσα τους την Θεία χάρη.

Για να γίνουν οι ίδιοι χαρά Θεού και φως μέσα στο ζοφερό, το σκοτεινό φωτάδι που μας περιτριγυρίζει με κάθε τρόπο και από παντού!

Γι’ αυτό και στις μέρες μας αρκετοί νέοι Άγιοί μας από ολιγογράμματοι έγιναν διαπρύσιοι κήρυκες της φανέρωσης της αληθείας, στοργή, συμπόνια και καταφυγή για τον κόσμο, αφού προηγουμένως αναβαπτίστηκαν οι ίδιοι μέσα στο άκτιστο φως που τους κατέκλυσε! Αυτούς και τα φτωχικά και απέριττα κελιά τους και μερικές φορές και τους επισκέπτες τους!

Η αντίσταση και η επικράτηση του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και των Ησυχαστών και λίγο μετά και των «Κολλυβάδων» μοιάζει να διέσωσε το Γένος μέσα στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας και η θεολογία  τους αποτέλεσε βάση και έμπνευση για τους νεότερους χρόνους .

Η Ορθοδοξία και η παράδοση της Εκκλησίας διά της «επαναδιατύπωσής» της από τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά ξεπερνούν τον σκόπελο της ορθολογιστικής «αποτύπωσης» της Θεολογίας και του προσδιορισμού της στα όρια κοσμικής ιδεολογίας η οποία θα μπορούσε να αμφισβητηθεί από κάποιαν άλλη αντίστοιχη. Δηλαδή, ένα συνεχές πάρε δώσε πάλης ιδεών -μεταξύ ανίδεων- και προπαντός άγευστων της θείας χάριτος που αλλοιώνει καλώς και μεταμορφώνει τον άνθρωπο.

Στην προκειμένη, λοιπόν, περίπτωση της θεολογίας του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά τα βιώματα και οι εμπειρίες προσδιορίζουν την Θεολογία και την διατύπωση και όχι το αντίθετο. Αυτός, άλλωστε, είναι ο κόσμος και ο λόγος της Εκκλησίας. Μεταμορφωτικός εσαεί!

Και έτσι, στην περίπτωση της κακοπροαίρετης, όπως εξελίχθηκε «επίσκεψης» του Βαρλαάμ στην Θεσσαλονίκη, η Πρώτη μετά την Πρώτη (την Βασιλεύουσα), έκανε το καθήκον της, έστω και αν η φωτιά που άναψε στην αυλή της μεταφέρθηκε μετά στην Βασιλεύουσα και εκεί συνεχίστηκε με ιδιαίτερο πάθος.

Στην Θεσσαλονίκη, πάντως, άρχισε να εξυφαίνεται η πλεκτάνη του Καλαβρού μοναχού Βαρλαάμ ο οποίος με τις δικές του πολιτισμικές καταβολές, προϋποθέσεις και απόψεις προσπάθησε να παρασύρει έναν ολόκληρο κόσμο στις δικές του απόψεις οι οποίες δεν ήταν άμοιρες από τις αντίστοιχες του Δυτικού κόσμου και της θεολογίας του.

Μια πλεκτάνη η οποία εξελίχθηκε ως διάσταση και «σχίσμα», μια πλήρης και σοβαρή εσωτερική έριδα στους κόλπους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και τα «καλύτερα μυαλά» της εποχής, χωρίς να λείπουν και οι πολιτικές διαστάσεις.

Άλλωστε δημιούργησε και οξυμένη αντίθεση, διάσταση ακόμη και ανάμεσα σε πνευματικές φιλίες, μεταξύ κορυφαίων πνευματικών ανθρώπων της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης.

Και ορίστε μια κορυφαία έριδα, όπως αυτές που μόνον οι Έλληνες μπορούν να δημιουργήσουν. Αυτή την φορά πνευματική, θεολογική, πολιτισμική.

Όσο για τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμάς και τους λοιπούς Ησυχαστές θα μπορούσαμε, ίσως, να χρησιμοποιήσουμε μια σύγχρονη έκφραση για τον αγώνα τους, λέγοντας, ότι μετά την πρόκληση του Βαρλαάμ, αγωνίστηκαν για να επαναδιατυπώσουν έναν λόγο, θεολογικό λόγο για μια ποιότητα ζωής. Φωτεινής, Μεταμορφωτικής, Αναστάστιμης!

Η μάχη που έδωσε ο στρατηλάτης των Ησυχαστών Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς με τους «συμπολεμιστές» του ήταν αντίστοιχη των μαχητών των τειχών της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Μόνον που στην περίπτωση αυτή τα τείχη της Πόλης, της πνευματικής Άνω Πόλης της εν τω κόσμω, της Άκτιστης Εκκλησίας δεν έπεσαν. Πώς να πέσουν;

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ακόμη και έγκλειστος στις φυλακές της Βασιλεύουσας, υπερασπιζόταν την Ορθοδοξία ως φωστήρας της. Φως! Ήταν ένα πρόσωπο με ιδιαίτερη πνευματική ακτινοβολία ο οποίος δεν ήταν άμοιρος εμπειριών γεύσεως του ακτίστου φωτός.

Και ο στενός και εγκάρδιος φίλος του ο πολιούχος της Θεσσαλονίκης Άγιος Δημήτριος ποτέ δεν τον ξέχασε. Όταν κενώθηκε η θέση του μητροπολιτικού θρόνου της πόλης του δεν είχε κάποιον καλύτερο να επιλέξει γι’ αυτήν.

Και όχι μόνον κατάφερε να τον επιβάλλει μετά από διάφορες προσπάθειες στην εξεγερμένη τότε Θεσσαλονίκη, ύστερα από μια νέα κορυφαία έριδα, ή καλύτερα έναν φονικό σαματά, την λεγόμενη εξέγερση των Ζηλωτών, αλλά τον τοποθέτησε και για πάντα πλάι του και στο πλευρό των Θεσσαλονικέων ως συμπολιούχο!

Σήμερα, 14 Νοεμβρίου, γιορτάζουμε την επέτειο της κοίμησής του, η Θεσσαλονίκη τον χαίρεται στο κέντρο του μητροπολιτικού της ναού, πανηγυρίζει!

Τι άλλο!

Να έχουμε την ευχή του να ακολουθούμε τις υποθήκες του.

Την μόνη ουσιαστική μόνη μας κληρονομιά!

Η οποία και μοντέρνα είναι και ιδιαίτερα σύγχρονη.

«Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων»!

Γιατί περί αυτού του φωτός πρόκειται.

Χρόνια πολλά! Φωτεινά! Ποιοτικά!

Κείμενο Στέλιος Κούκος