Blog

Πολυχρόνης Κ. Ενεπεκίδης: Εκκλησίες της Θεσσαλονίκης που είχαν μετατραπεί σε τζαμιά

Πώς μετέτρεπαν οι Τούρκοι τις εκκλησίες σε τζαμιά. – Περιγραφή των ναών: Αγίου Γεωργίου, Αχειροποιήτου, των Δώδεκα Αποστόλων, Αγίας Σοφίας και Αγίου Δημητρίου.

Του ιστορικού Πολυχρόνη Κ. Ενεπεκίδη βασισμένο σε πληροφορίες του γερμανού βουλευτή και συγγραφέα Βίσμαρκ Καρλ Μπράουν που επισκέφτηκε την Θεσσαλονίκη.

Συνέχεια από εδώ: https://agiatheodora.gr/polychronis-k-enepekidis-pos-metetrepan-oi-tourkoi-tis-ekklisies-tis-thessalonikis-se-tzamia/

Αχειροποίητος ναός της Θεομήτορος – (Εσκή Τζουμά)

Την ίδια σεβαστή αρχαιότητα όπως και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου έχει κι’ εκείνο το κτίριο που οι Τούρκοι ονομάζουν «Εσκή Τζουμά», δηλαδή «η παλαιά κοινότητα» -, όχι όμως «η παλαιά Παρασκευή» όπως διϊσχυρίζονται πολλοί εσφαλμένα. 

Βρίσκεται κοντά στην οδό του παζαριού, και έχει κτισθεί, όπως αναφέρει η παράδοση, πάνω στα θεμέλια ενός ναού της Αφροδίτης. Η Αφροδίτη ήταν στους αρχαίους μακεδονικούς χρόνους, όταν η πόλη ονομαζόταν ακόμη Θέρμη, η προστάτιδα των θερμών πηγών και λουτρών. 

Στον ίδιο ρόλο την βρίσκομε και στην πόλη (της Αυστροουγγαρίας) Μεχαντία (Μόχατς). Απ’ έξω δύσκολα φαίνεται η Εσκή Τζουμά γιατί την κλείνουν από παντού σπίτια και παράγκες. 

Δείχνει τον αρχιτεκτονικό ρυθμό του πέμπτου αιώνα και αποτελείται από τρεις νάρθηκες εις μήκος χωρίς εγκάρσιο, και μια κυκλική αψίδα με τρία παράθυρα. Οι πλάγιοι νάρθηκες είναι εν συγκρίσει με τον κύριο πολύ χαμηλοί. Πάνω απ’ αυτούς βρίσκονται οι εξώστες για τις γυναίκες. 

Σε κάθε πλευρά βρίσκουμε δώδεκα διπλές κιονοστοιχίες. Οι επάνω είναι ιωνικού ρυθμού, είναι όμως χωμένοι τώρα μέσα στους τοίχους με τους οποίους έχουν αποκλείσει εντελώς τους γυναικωνίτες, αν εξαιρέσουμε μερικές άσχημες τρύπες που έχουν ανοίξει στους τοίχους. 

Ιστορικοί της τέχνης διαβεβαιώνουν πως η Εσκή Τζουμά έχει μια χτυπητή ομοιότητα με την εκκλησία Σαν Τζιοβάννι Ευαγγελίστα της Ραβέννας.

Επισκέφθηκα επίσης τα κάτωθι τζαμιά, πρώην εκκλησίες: του Αγίου Δημητρίου (τουρκικά: Κασσιμιέ), Αγίας Σοφίας (τουρκικά: το ίδιο) και την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων που την ονομάζουν οι Τούρκοι Σοούκ σου τζαμισσί. Θα περιοριστώ για την καθεμιά σε λίγα μόνο λόγια.

Η Εκκλησία των Αποστόλων

Η εκκλησία των Αποστόλων είναι μικρή αλλά έχει μεγάλη ομορφιά και αποτελεί ένα μίγμα φραγκικού και βυζαντινού ρυθμού θυμίζοντας την περαστική κυριαρχία των Φράγκων στη Θεσσαλονίκη. [ο ναός αποτελεί «αντιπροσωπευτικό δείγμα αρχιτεκτονικής της Παλαιολόγειας περιόδου»]. Το φράγκικο γούστο διακρίνεται ειδικά στα πτερύγια σε σχήμα σταυρού που υψώνονται στους γωνιαίους χώρους και έχουν το ίδιο ύψος με τους γωνιακούς τρούλλους. Τα κιονόκρανα δεν είναι βυζαντινά αλλά δυτικοευρωπαικά κατά το γούστο του 13ου αιώνα.

Η πύλη στηρίζεται σε ωραίους στύλους καθώς και οι τρούλλοι. Οι δύο εξώστες χωρίζονται από τον κεντρικό νάρθηκα με τοίχους και αποτελούν χωρίς αμφιβολία τα τμήματα για τις γυναίκες, τα γυναίκεια [έτσι το γράφει ο συγγραφέας].

 Οι τέσσερις μικρότεροι τρούλλοι σχηματίζουν τα πλάγια ιερά. Το σύνολο είναι ένα δείγμα σπάνιας κομψότητας αλλά οι Τούρκοι το χάλασαν λίγο. 

Κόλλησαν μπροστά της μια πολύ ακαλαίσθητη στοά και περίφραξαν την εκκλησία με τείχη που έχουν τρύπες και για τις οποίες δεν ξέρει κανείς αν πρέπει να είναι παράθυρα ή πολεμίστρες. 

Μέσα στο χώρο των τειχών αυτών υπάρχουν τουρκικοί τάφοι που βρίσκονται όμως σε μια τέτοια κατάσταση παραμέλησης, κατάντιας και εξαγρίωσης που τον πιάνει κανένα, βλέποντας τους, πραγματική βδελυγμία.

Η τουρκική ονομασία Σοούκ Σου-τζαμί σημαίνει «Τέμενος των δροσερών νερών». Αν μείνει κανείς λίγη ώρα μπροστά στο τζαμί – εγώ χρειάσθηκε να περιμένω γιατί ο νεωκόρος που έπρεπε να τον φωνάξουν για ν’ ανοίξει είχε αργήσει πάρα πολύ – τότε ανακαλύπτει και την αιτία της ονομασίας αυτής. 

Βλέπει κανείς δηλαδή τους ντόπιους να εξαφανίζονται κρατώντας άδειους κουβάδες σ’ ένα βαθούλωμα σαν πηγάδι και να ξανάρχονται με γεμάτους τους κουβάδες. 

Για να περάσω τον καιρό μου κατέβηκα κι’ εγώ μέσα στη σπηλιά και βρήκα εκεί μια πηγή καλού, δροσερού κρύου νερού που η πόση του, όπως λένε, είναι ένα φάρμακο κατά της ελονοσίας, για το οποίο εγώ ωστόσο αμφιβάλλω. Αυτή η υπόγεια πηγή λέγεται Σοούκ Σου.

Αγία Σοφία

Ο ναός της Αγίας Σοφίας είναι προφανώς μια κάπως μικρότερη απεικόνιση της διάσημης αδελφής της στην Κωνσταντινούπολη. Βρίσκεται στο βόρειο [μάλλον στο νότιο]] μέρος της Εγνατίας Οδού και μάλιστα σε μια χαρούμενη πλατεία με ωραία δέντρα. 

Το κτίριο είναι από τούβλα, το εσωτερικό του είναι επενδυμένο με λευκό μάρμαρο. Προ της εκκλησίας υπάρχει τώρα μια μακριά, ευρύχωρη στοά που η ψηλή τοξωτή σκεπή της στηρίζεται σε αρχαίους κίονες. 

Στο εσωτερικό της εκκλησίας υπάρχουν πολλές βυζαντινές εικόνες ζωγραφισμένες σε χρυσό φόντο, μεταξύ τους και μια Ανάληψη του Σωτήρος. Από τον Χριστό δεν βλέπει όμως κανείς τίποτε άλλο πιά παρά τα πόδια, τα υπόλοιπα τα σκέπασαν οι Τούρκοι με ασβέστη.

Άγιος Δημήτριος (Κασσιμιέ)

Τέλος η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται μεταξύ της Εγνατίας Οδού και του λιμανιού [ούτε αυτό ευσταθεί], κοντά στο κονάκι του διοικητή. Χτίσθηκε τον πέμπτον αιώνα επί του τάφου του Αγίου Δημητρίου (οι σημερινοί Σλάβοι τον ονομάζουν Ντμίτρι ή Μίτρι) και ήταν στους χριστιανικούς χρόνους ο μητροπολιτικός ναός της Θεσσαλονίκης. 

Κατά τον έκτο και έβδομο αιώνα κάηκε επανειλημμένα και λεηλατήθηκε εναλλάξ από τους Σλάβους, τους Νορμανδούς και τους Τούρκους. Το 1397 την μετέτρεψε ο σουλτάνος Μπαγεσίτ σε τζαμί, αργότερα απεδόθη και πάλι στους Έλληνες, από το 1480 όμως έμεινε πια τζαμί.

Είναι μια βασιλική με τρεις νάρθηκες μ’ ένα τετράγωνο προπύλαιο όπου βρίσκεται τώρα μια ωραία μαρμάρινη βρύση για να πλένωνται (οι μουσουλμάνοι). 

Από την βυζαντινή της αίγλη δεν βλέπει κανείς πια πολλά πράγματα. Δεν κατέστρεψαν όμως οι Τούρκοι τίποτε εκτός από τα αγάλματα και τις εικόνες. Στα πλαγινά κιονόκρανα βλέπει κανείς μάλιστα ακόμη παντού τον ελληνικό σταυρό.

Και το «ιερόν λείψανον» του Αγίου Δημητρίου κοιμάται ακόμη εντελώς ανενόχλητα στους κόλπους του τουρκικού τζαμιού. Αναπαύεται σε μια επιμήκη κρύπτη εμπρός από την οποία βρίσκεται ένας ημικυκλικός χώρος. 

Οι Τούρκοι είναι αρκετά ανεξίθρησκοι[;] και δεν ενοχλούν καθόλου τους ελληνορθόδοξους χριστιανούς στην λατρεία του αγίου. 

Προς τον σκοπόν αυτόν έχουν ελεύθερη την είσοδο στο τζαμί και στην κρύπτη όπου οι χριστιανοί ανάβουν κεριά προς τιμήν του αγίου και κάνουν τις προσευχές τους. 

Μόνο δύο υποχρεώσεις έχουν οι χριστιανοί: 

Πρώτον, όταν εισέρχονται στο τζαμί να βγάζουν τα παπούτσια τους, ή τις γαλότσες, αν φορούν. 

Και δεύτερον πρέπει ν’ αγοράζουν τα κεριά τους από τον Τούρκο νεωκόρο, ο οποίος χρειάζεται το μικρό αυτό μονοπώλιο για να βελτιώσει τον κακό του μισθό. Η εκκλησία περιβάλλεται από ένα κτίριο που χρησιμοποιείται σαν νοσοκομείο και για συγκεντρώσεις και που είναι κτισμένο πάνω στα θεμέλια ενός αποτεφρωμένου μοναστηριού.

Αν οι ως τώρα εκθέσεις για την σφαγή των προξένων στη Θεσσαλονίκη ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα (έχω στο μυαλό μου και την έκθεση που δημοσιεύτηκε στον «Deutscher Reichsanzeigern γραμμένη στη Θεσσαλονίκη στις 24 Μαίου 1876), τότε ακριβώς εδώ, στους δευτερεύοντες χώρους αυτού του τζαμιού (Κασσιμιέ = Άγιος Δημήτριος) στους οποίους προσευχόντουσαν ως τώρα ειρηνικά και παράλληλα οι Τούρκοι στον Αλλάχ και οι Έλληνες καθολικοί [;;;] στους αγίους τους -, σ’ αυτούς τους χώρους έγινε το φοβερό μακελειό». [Οπότε πού ήταν η ανεξιθρησκεία των Τούρκων που αναφέρεται πιο πάνω];

Αλλά σ’ αυτή τη σφαγή των προξένων της Γερμανίας και της Γαλλίας από το φανατισμένο πλήθος των μουσουλμάνων της Θεσσαλονίκης αφιερώνει ο Καρλ Μπράουν ένα ολόκληρο κεφάλαιο μ’ ενδιαφέρουσες πολιτικές σκέψεις και ερμηνείες. 

Η σφαγή συγκίνησε και συνεκλόνισε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και ασφαλώς θα επηρέασε την πορεία του Ανατολικού Ζητήματος που απασχόλησε και πάλι μετά δύο χρόνια το ιστορικό Συνέδριο του Βερολίνου. Γι’ αυτό και θα αφιερώσουμε αυτό ένα ειδικό άρθρο με βάση τις σκέψεις και τις μαρτυρίες του Καρλ Μπράουν.

Από το βιβλίο του Πολυχρόνη Π. Ενεπεκίδη, η «Θεσσαλονίκη στα 1875-1912» του εκδοτικού οίκου των Αδελφών Κυριακίδη.

Επιμέλεια: Στ.Κ.