Blog

Παναγιώτης Νέλλας: Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας, Ένας από τους επιφανέστερους θεολόγους και δασκάλους της εκκλησιαστικής παράδοσης!

Παναγιώτης Νέλλας

Εισαγωγικά στη μελέτη του Αγίου Νικολάου Καβάσιλα

Μέλος της μεγάλης και γνωστής στο Βυζάντιο οικογένειας Καβάσιλα, που σώζουν μέχρι σήμερα τη μνήμη της τα ομώνυμα επώνυμα και τοπωνύμια, ο Νικόλαος υπήρξε φύση έκτακτα προικισμένη. Είχε οξυδέρκεια νου, αγάπη προς το κάλλος, μειλίχιο και ήρεμο χαρακτήρα, σφοδρή ερωτική έφεση προς την τελειότητα. 

Παράλληλα, η επιμελημένη οικογενειακή και εκκλησιαστική αγωγή που έλαβε κατά την παιδική ηλικία του, οι προωθημένες σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως κατά τη νεανική, η στενή φιλία του με τους αξιολογότερους διανοουμένους της εποχής, η μαθητεία του στους μεγαλύτερους διδασκάλους της πνευματικής ζωής του ΙΔ’ αιώνα και κυρίως η επίμονη καλλιέργεια του εαυτού του, η «κατ’ αρετήν εργασία», όπως γράφει, μαζί με τη χάρη του Θεού που δίνεται πλούσια σ’ όσους εργάζονται το αγαθό -η συνεργία Θεού και ανθρώπου για την οποία μιλάει εκτενώς στα έργα του- ανέπτυξαν τα χαρίσματά του και τον ανέδειξαν όχι μόνο σε μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του ΙΔ’ αιώνα, αλλά και σ’ έναν από τους επιφανέστερους θεολόγους και διδασκάλους της εκκλησιαστικής παραδόσεως.

Γεννήθηκε γύρω στο 1322 στη Θεσσαλονίκη. Από το 1335 περίπου ως το 1342 σπουδάζει στην Κωνσταντινούπολη. Στην περίοδο αυτή ανήκουν πολλές από τις επιστολές και τις σύντομες πραγματείες και ομιλίες του. Αναδεικνύεται μέσα από αυτές ένας νέος με ταλέντο συγγραφικό, με αγάπη στους αρχαίους κλασσικούς, με γνώσεις νομικής και αστρονομίας, με κύρος ανάμεσα στους συνηλικιώτες του, με ευλάβεια. 

Το διάστημα μεταξύ 1342 και 1354 ασχολείται έντονα με τα κοινά. Επηρεάζει αποφασιστικά με την ειρηνοποιό και φωτισμένη στάση του τα πολιτικά και εκκλησιαστικά πράγματα, χωρίς να εμπλέκεται προσωπικά στις έντονες διαμάχες που χαρακτηρίζουν την εποχή. 

Στους χρόνους αυτούς πρέπει να τοποθετήσουμε τα αντιρρητικά κείμενα, πολλούς από τους πανηγυρικούς λόγους του και ασφαλώς τις κοινωνικού περιεχομένου πραγματείες του. 

Από τις 10 Δεκεμβρίου 1354 που ο υψηλός φίλος του αυτοκράτορας Ιωάννης Καντακουζηνός γίνεται μοναχός, αποσύρεται από την ενασχόληση με τα δημόσια πράγματα. Τον βρίσκουμε κατά τη διετία 1363-1364 στη Θεσσαλονίκη να διεκδική δικαστικά την περιουσία της οικογενείας του. 

Ενώ από το φθινόπωρο του 1364 που επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη ζη ακόμη πιο ήρεμα, σ’ ένα επίπεδο βάθους τέτοιο, που δεν το αγγίζουν οι αλλαγές της επιφάνειας. Γι’ αυτό και οι ιστοριογράφοι τον αγνοούν. 

Από διάφορες επιστολές που του στέλλονται την περίοδο αυτή μαθαίνουμε για τη «χρηστότητα», το «φιλόκαλον» και το «φιλόθεον» του ήθους του, για το ότι «αρετής ιδέαν πάσαν ασκεί», για την «βαθείαν εγκράτειαν και ακτημοσύνην» του, για την «εν τη πίστει ορθότητα», και για την «κατ’ αρετήν την αρίστην και τελειοτάτην εν βίω τελείω… ακρώρειαν» στην οποία έφθασε. 

Δεν γνωρίζουμε αν έμεινε ως το τέλος του βίου του λαϊκός, αν χειροτονήθηκε κληρικός ή αν εκάρη μοναχός. 

Εκοιμήθη εν Κυρίω μετά το 1391, αφού με τον άγιο βίο και τα πλήρη χάριτος Θεού έργα του -στην αρχή της περιόδου αυτής πρέπει να τοποθετήσουμε τις Θεομητορικές Ομιλίες του και προς το τέλος πρώτα την «εν Χριστώ ζωή» και μετά την «Ερμηνεία εις την Θείαν Λειτουργίαν»- επέτυχε, συνοψίζοντας την πριν από αυτόν πατερική παράδοση, να γίνη ο ίδιος θεμέλιο και πηγή, πατήρ, της μετά από αυτόν ζωής της Εκκλησίας.

Οι λίγες αυτές βιογραφικές πληροφορίες φθάνουν νομίζουμε για να τοποθετήσουν το έργο του Καβάσιλα σε σχέση με το πρόσωπό του1. 

Επειδή όμως το έργο του είναι αληθινά βαρυσήμαντο, για να κατανοηθή στις πολύπλευρες πτυχές του είναι ανάγκη να τοποθετηθή και μέσα στην εποχή στην οποία πραγματοποιήθηκε, να φανούν τα πλαίσια μέσα στα οποία κινήθηκε και οι προϋποθέσεις του.

Ο ΙΔ’ αιώνας υπήρξε για το Βυζάντιο εποχή κρίσιμη. Δεν ήταν μόνο η αιμορραγία που είχαν προξενήσει στην αυτοκρατορία οι σταυροφορίες και η κατά το μεγαλύτερο διάστημα του ΙΓ’ αιώνα λατινική κατοχή, αλλά και οι αλλεπάλληλοι πόλεμοι του ΙΔ’ και η διαρκώς ανερχόμενη παλίρροια του Μωαμεθανισμού, που δημιούργησαν πολιτικό και οικονομικό χάος και ισχυρό αίσθημα ανασφάλειας στην ψυχή του λαού.

Όπως δε συμβαίνει στις περιπτώσεις αυτές, οι άνθρωποι κινήθηκαν με ιδιαίτερη ένταση προς τις κατευθύνσεις εκείνες που τις θεωρούσαν διεξόδους από την κρίση κι όπου πίστευαν πως, αν έφθαναν, θα πετύχαιναν τη σωτηρία της κοινωνίας τους.

Οι αδικούμενοι φτωχοί της Θεσσαλονίκης, οι γνωστοί ως ζηλωτές, επαναστάτησαν κι αιματοκύλισαν την πόλη, φρονώντας ότι το κακό βρίσκεται στην κοινωνική αδικία· πολλοί διανοούμενοι πίστεψαν πως η καλλιέργεια των ανθρωπιστικών αξιών θα φέρη την ισορροπία· οι μοναχοί ήξεραν ότι η σωτηρία βρίσκεται στο Θεό και δόθηκαν με έκτακτο ζήλο στην προσευχή· από τους πολιτικούς και εκκλησιαστικούς υπευθύνους, αρκετοί νόμιζαν ότι μοναδικό στήριγμα της αυτοκρατορίας ήταν η Δύση και κινούσαν με επιμονή τα νήματα για να πετύχουν ένωση μαζί της· ενώ άλλοι, έχοντας ως στήριγμα και το λαό, έβλεπαν την κρίση ως αποτέλεσμα ακριβώς του κλονισμού της πίστεως. 

Οι έντονες διαμάχες ανάμεσα στις απόψεις και καταστάσεις αυτές επέτειναν, όπως ήταν φυσικό, την κρίση, αφού μάλιστα πέρα από συζητήσεις έφθασαν να στοιχειώσουν και εμφύλιες συρράξεις. Ως γενικό χαρακτηριστικό της εποχής πρέπει επί πλέον να θεωρηθή μια αυξημένη διανοητικότητα και μια ιδιαίτερη προτίμηση στη λογική κατανόηση των πραγμάτων. 

Τον τόνο αυτό έδωσαν κυρίως οι γνωστοί αριστοτελίζοντες της Ανατολής που νοιώθοντας συγγένεια προς το αντίστοιχο ισχυρό δυτικό ρεύμα προσπάθησαν να συμπλεύσουν μαζί του και να το ενισχύσουν, για να απορροφηθούν τελικά απ’ αυτό.

Μέσα στο κλίμα αυτό έζησε ο Καβάσιλας. Αξίζει να δούμε πώς κινήθηκε, πώς είδε τα προβλήματα και τι λύσεις έδωσε.

Συνεχίζεται

1. Για το βίο του Νικολάου Καβάσιλα βλ. Π. Νέλλα, Προλεγόμενα εις την μελέτην Νικολάου του Καβάσιλα, 1968. Α. Αγγελοπούλου, Νικόλαος Καβάσιλας Χαμαετός. Η ζωή και το έργον αυτού, Θεσσαλονίκη 1970. Για τα έργα του (κατάλογοι έργων, χειρόγραφη παράδοση, εκδόσεις. μεταφράσεις, περιεχόμενο, σημεία) βλ. τα δυο παραπάνω βιβλία και ακόμη: Β. Ψευτογκά, Νικολάου Καβάσιλα επτά ανέκδοται λόγοι το πρώτον νυν εκδιδόμενοι, Θεσσαλονίκη 1976 και Π. Χρήστου, Νικόλαος Καβάσιλας, Φιλοκαλία 22, Θεσσαλονίκη 1979. Κατάλογο των έργων του Καβάσιλα καθώς και του Καβάσιλα καθώς και την πλήρη γύρω από αυτόν βιβλιογραφία δίνουμε στο τέλος του παρόντος τόμου.

Ο Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας τιμάται στις 20 Ιουνίου.

Απόσπασμα από τα «Πρακτικά Θεολογικού συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην του σοφωτάτου και λογιωτάτου και τοις όλοις αγιωτάτου Οσίου πατρός ημών Νικολάου Καβάσιλα του και Χαμαετού». Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε προνοία του παναγιωτάτου μητροπολίτου Θεσσαλονίκης Παντελεήμονος β’, (17-20 Ιουνίου 1982). Έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης 1984.