Blog

Νίκος Ματσούκας: Ο Νικόλαος Καβάσιλας, μεστός και ρωμαλέος θεολόγος του 14ου αιώνα, απαντάει αυθόρμητα και άμεσα στην ταραγμένη εποχή του!

 Νίκου Α. Ματσούκα

Η διδασκαλία του Νικολάου Καβάσιλα για τα μυστήρια της Εκκλησίας

Α’

Κατανοούμε τις πολλές δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει κανείς, όταν θελήσει να ασχοληθεί με την περιγραφή και την ανάλυση ενός τόσο μεστού και πνευματικού έργου, όπως είναι το έργο του σοφού θεολόγου Νικολάου Καβάσιλα. Ωστόσο με τις μικρές μας δυνάμεις θα επιχειρήσουμε ν’ αναπτύξουμε τη διδασκαλία του Νικολάου Καβάσιλα για τα μυστήρια της Εκκλησίας, βασιζόμενοι καταρχήν στα δυο ώριμα και περισπούδαστα συγγράμματά του: 1) Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας και 2) Περί της εν Χριστώ ζωής. 

Ο αναγνώστης των παραπάνω έργων με πρώτη ματιά αντιλαμβάνεται ότι η διδασκαλία του Νικολάου Καβάσιλα για τα μυστήρια της Εκκλησίας αποτελεί το κεντρικό μέρος της θεολογίας του, ή θα λέγαμε καλύτερα τον ίδιο τον πυρήνα της. Απ’ αυτόν τον πυρήνα εξαρτάται ολόκληρο το οικοδόμημα της θεολογικής του σκέψεως.

Το έργο του Νικολάου Καβάσιλα αντικατοπτρίζει μια εντυπωσιακή αρμονική σύνθεση. Σ’ αυτή βλέπει κανείς να συνδυάζονται σα ζωντανά μέλη ενός οργανισμού 1) η πιστή ερμηνεία της προηγούμενής του θεολογικής παραδόσεως, 2) η λαγαρότητα, η σαφήνεια και η πρωτοτυπία της διατυπώσεως και 3) η απάντηση σ’ έναν πολύ ταραγμένο αιώνα, όπως είναι ολόκληρος ο δέκατος τέταρτος αιώνας. 

Το τελευταίο τούτο χαρακτηριστικό έχει ουσιαστική σχέση προς την προσωπικότητα και τον τρόπο του θεολογείν του Νικολάου Καβάσιλα. Γιατί η ζωντανή και πραγματική θεολογία δεν μπορεί να παραμείνει μια λειτουργία ανεξάρτητη από το ιστορικό περιβάλλον. 

Από το ένα μέρος απαντάει στα καφτερά ερωτήματα αυτού του περιβάλλοντος, και από το άλλο παρέχει τη ζωντανή εκείνη μαρτυρία που δείχνει άμεσα και εμπειρικά το δρόμο και τον τρόπο της μεταμορφώσεως του κόσμου και της ζωής μέσα στην κοίτη της Εκκλησίας. Ένας αυθεντικός θεολόγος, όπως είναι ο Νικόλαος Καβάσιλας, ζει την εμπειρία της Εκκλησίας, «προσλαμβάνει» το περιβάλλον του, και δίνει σ’ αυτό την πνοή και τη ζωή της δικιάς του εμπειρίας. 

Με άλλα λόγια ο κάθε ζωντανός θεολόγος και το κάθε ζωντανό μέλος της Εκκλησίας συμπεριφέρονται με τον παραπάνω τρόπο, γιατί ανήκουν στο ένα σώμα του κόσμου και της ζωής, στο σώμα του ίδιου του Χριστού, της ίδιας της Εκκλησίας.

Επομένως η ζωντανή μαρτυρία της θεολογίας αγκαλιάζει κάθε φορά το περιβάλλον ολόκληρου του κόσμου. Ο Νικόλαος Καβάσιλας, μεστός και ρωμαλέος θεολόγος του 14ου αιώνα, απαντάει αυθόρμητα και άμεσα στην ταραγμένη εποχή του. 

Σύντομα μπορούμε να υπενθυμίσουμε τα κυριότερα χαρακτηριστικά του ταραγμένου εκείνου καιρού. 

1) Στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα δυο επώδυνοι και εξαντλητικοί εμφύλιοι πόλεμοι ρήμαξαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Στον πρώτο πόλεμο πρωτοστάτησαν οι δυο Ανδρόνικοι, ο Β΄ και ο Γ΄, και στο δεύτερο ο Καντακουζηνός και ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος. Έτσι ως το 1350 περίπου οι πολιτικές αντιθέσεις διαμόρφωσαν ένα οξύτατο και ταραγμένο κοινωνικό κλίμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επανάσταση των ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη. Η επανάσταση εκείνη εξάπαντος είχε κοινωνικά και καθαρά πολιτικά αίτια. 

2) Οι αντιθέσεις των ενωτικών και των ανθενωτικών κορυφώνονται. Μετά την αποτυχία του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου να ενώσει στη σύνοδο της Λυών του 1274 Ανατολή και Δύση, η πικρία και η οργή δυνάμωσαν στο έπακρο τα πάθη και των δύο παρατάξεων. 

3) Στη Δύση η επιστήμη και η φιλοσοφία προχωρούν σε μια αυτονόμηση· είναι τα προανακρούσματα της Αναγεννήσεως. Η σκέψη ζητάει εναγώνια ν’ απαλλαγεί από τον εναγκαλισμό του δογματισμού της σχολαστικής θεολογίας και φιλοσοφίας. Τα αναγεννητικά τούτα ρεύματα, με μια άνθηση των επιστημών και των ανθρωπιστικών σπουδών, εισβάλλουν ακάθεκτα στο Βυζάντιο και δημιουργούν οπαδούς. Μολονότι το Βυζάντιο ήταν πάντοτε πρωτοπόρο στις επιστήμες και στα γράμματα, το κύμα τούτο ξαφνιάζει, γιατί πολιτιστικά είναι καθορισμένο από μια πέρα για πέρα ξένη νοοτροπία. 

4) Στα πλαίσια της πολιτιστικής τούτης εισβολής ξεσπάει και η έριδα του ησυχασμού και του αντιησυχασμού. Σίγουρα οι θεολογικές εκείνες αναμετρήσεις δεν μπορούν με κανένα τρόπο να ξεχωριστούν από το συνολικό πολιτικό και πολιτιστικό κλίμα. 

5) Έτσι ο αιώνας αυτός μπαίνει στην τελική ευθεία της καταστροφής του Βυζαντίου, μια και οι εξωτερικοί εχθροί Δύσεως και Ανατολής, ανανεωμένοι, προχωρούν ακάθεκτοι προς τη λεία. Ακούγονται πια οι τριγμοί της επικείμενης καταρρεύσεως.

Όπως τονίσαμε κιόλας, όλα τα παραπάνω έχουν εξάπαντος τη θέση τους στην προκειμένη περίπτωση, γιατί η θεολογία του Νικολάου Καβάσιλα αποτελεί την πιο εύστοχη απάντηση στην ταραγμένη εποχή και συνάμα δείχνει το χαρακτήρα και τον τρόπο του θεολογείν αυτού του μεγάλου θεολόγου της Ορθοδοξίας. Έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να επισημάνουμε εδώ και τα κυριότερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Νικολάου Καβάσιλα.

Πρώτα πρώτα εντυπωσιάζει στο έπακρο το γεγονός ότι δεν ξέρουμε ακριβώς πότε γεννήθηκε και πότε πέθανε. (Μετά το 1320 τοποθετείται η γέννησή του και μετά το 1390 ο θάνατός του). Δεν ξέρουμε ακόμη ποια ιδιότητα είχε (αν ήταν λαϊκός η κληρικός), όταν πέθανε. 

Με άλλα λόγια, μολονότι ο μεγάλος αυτός θεολόγος και επιστήμονας είχε την εποχή εκείνη κύρος και αίγλη απροσμέτρητη, κρυβόταν και παρέμενε αθόρυβος· πρόκειται για μια αφάνεια κατά σάρκα, ενώ κατά πνεύμα η ακτινοβολία του ήταν και παραμένει στους μετέπειτα αιώνες επιβλητική. Κοντά στα άλλα σε κείνο τον ταραγμένο αιώνα ήταν ειρηνικός. Δεν τάχθηκε σε καμιά παράταξη.

Ωστόσο με το ισχυρό του πνεύμα έκανε πολεμική χωρίς πόλεμο. Και αυτό το πέτυχε απόλυτα προσφέροντας το πλούσιο περιεχόμενο της πείρας και της σοφίας του. Το ορθόδοξο μήνυμα μέσα από το έργο του από το ένα μέρος εκτοπίζει αλλότριες ιδέες, που απειλούσαν την Ορθοδοξία, και από το άλλο σκορπίζει αισιοδοξία, που πηγάζει από την ίδια τη θεϊκή ζωή. Μπροστά στα ρεύματα της αναγεννημένης επιστήμης και φιλοσοφίας, ο Νικόλαος Καβάσιλας προβάλλει ως βυζαντινός σοφός και επιστήμονας, κάτοχος των τότε επιστημών. 

Δεν ζει μόνο το πνεύμα της Εκκλησίας, που το υπηρέτησε τόσο γόνιμα και επιβλητικά, αλλά και το πνεύμα της κοσμικής σοφίας. Άλλωστε την εποχή εκείνη δεν είχε ακόμη εισβάλει η «σχιζοφρενική» διάσπαση ανάμεσα στην κοσμική και στην εκκλησιαστική σοφία. 

Ο Νικόλαος Καβάσιλας και κατά τον αιώνα εκείνο, πιστός βυζαντινός στις παραδόσεις, παρουσίασε τη θεολογία και τις επιστήμες οργανικά και λειτουργικά συνυφασμένες. Είναι άριστος ερμηνευτής του πατερικού πνεύματος. 

Συγκρινόμενος με τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, λόγου χάρη, φανερώνει το ιδιαίτερο χάρισμά του, το οποίο στην ποικιλία των χαρισμάτων (ένα ουσιαστικό γνώρισμα της Ορθοδοξίας) νοείται ως μια ιδιαίτερη λειτουργία στο ένα σώμα της Εκκλησίας. Τα διαφορετικά και ποικίλα χαρίσματα αποτελούν μια αρμονία· τα διαφορετικά δεν είναι αντίθετα και ασυμβίβαστα· είναι διαφορετικές λειτουργίες στο ένα σώμα1.

Συνεχίζεται

1. Όταν δεν κατανοεί κανείς τούτο το θεμέλιο της ορθόδοξης πνευματικότητας, που είναι η ποικιλία των χαρισμάτων στο ένα σώμα, τότε βρίσκει αντιθέσεις εκεί που δεν υπάρχουν. Εδώ μπορούμε ν’ αναφέρουμε ένα παράδειγμα από την περίοδο του Νεοελληνισμού. Αρκετοί νόμισαν ότι ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός βρίσκονται σε μια κατά κάποιο τρόπο ασυμβίβαστη σχέση. Η άποψη αυτή είναι πέρα για πέρα πλανεμένη. Πρόκειται για διαφορετικά χαρίσματα μέσα στην ποικιλία των χαρισμάτων της ορθόδοξης πνευματικότητας.

Απόσπασμα από το βιβλίο της Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, «Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου, Εις τιμήν και μνήμην του σοφωτάτου και λογιωτάτου και τοις όλοις αγιωτάτου Οσίου πατρός ημών Νικολάου Καβάσιλα του Χαμαετού», Θεσσαλονίκη 1984.

Β’

Ο Νικόλαος Καβάσιλας με την ειρηνική του θεολογία, κάνοντας, όπως ήδη είπαμε, πολεμική δίχως πόλεμο, είναι κατά σαφή τρόπο αντισχολαστι-

1. Όταν δεν κατανοεί κανείς τούτο το θεμέλιο της ορθόδοξης πνευματικότητας, που είναι η ποικιλία των χαρισμάτων στο ένα σώμα, τότε βρίσκει αντιθέσεις εκεί που δεν υπάρχουν. Εδώ μπορούμε ν’ αναφέρουμε ένα παράδειγμα από την περίοδο του Νεοελληνισμού. Αρκετοί νόμισαν ότι ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός βρίσκονται σε μια κατά κάποιο τρόπο ασυμβίβαστη σχέση. Η άποψη αυτή είναι πέρα για πέρα πλανεμένη. Πρόκειται για διαφορετικά χαρίσματα μέσα στην ποικιλία των χαρισμάτων της ορθόδοξης πνευματικότητας.