Blog

Για την απεικόνιση του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και ο τόπος που έμενε στην Θεσσαλονίκη|

Ο εξεικονισμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά εμφανίζεται πολύ νωρίς, ευθύς δηλ. μετά την εις Κύριον εκδημία του ή μετά την επίσημη κατάταξή του μεταξύ των Αγίων (1368). Η εποχή των Παλαιολόγων συνηγορεί στην περαιτέρω εξεικόνιση του Ησυχαστή Αγίου, αλλ᾽ όχι μόνον. Η θεολογία του Γρηγορίου Παλαμά είναι το πρώτον για την ανάπτυξη της αγιογραφίας ήδη από τον 14ο αιώνα. 

Ο Φιλόθεος. Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και βιογράφος του θεολόγου Αγίου λέγει «Μάρτυρες αψευδείς του λόγου Θετταλοί και Ιλλυριοί, και οι εκείθεν τα του μεγάλου θαυμαστώς διακομίζοντές τε και διηγούμενοι θαύματα. Και τι χρη λέγειν;».

Ο Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης εικονίζεται με τον Χριστό Παντοκράτορα, την Παναγία μητέρα του Κυρίου και σε πολλούς ναούς και με πολλούς Αγίους. Ο εξεικονισμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά πολύ νωρίς, εμπεριέχει σοβαρό θεολογικό λόγο. 

Οι αγιογράφοι γαλουχηθέντες με τη διδασκαλία του μεγάλου κήρυκα της ευσεβείας, θεολογούν, και θεολογούντες αγιογραφούν. Προσπαθούν και με την εικόνα του Γρηγορίου δίπλα στο Χριστό, την Παναγία, Μεγάλους Θεολόγους Πατέρες και Ησυχαστές αγίους (αν και ησυχαστές είναι όλοι οι Άγιοι), όχι μόνον εξαίρουν τη θεολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας, αλλά θέτουν και οριστικώς φράγματα κατά της κακοδοξίας Βαρλαάμ, Ακινδύνου και των συν αυτοίς, «ενδόξων», αλλά και κατά των παλαιών αιρέσεων Αρείου, Ευνομίου, Παύλου Σαμοσατέα, Σαβελλίου  και Νεστορίου. 

Η διδασκαλία του Παλαμά και διά των εικόνων με τους Αγίους και κυρίως με τον Χριστό Παντοκράτορα, όχι μόνο αναχαιτίζουν «πάλαι κακοδοξίας», και εκείνες επί της εποχής του, αλλά προφανώς προφητική εμπνεύσει δύναται να απαντήσει στους μεταγενέστερους αντιησυχαστές, Ρωμαιοκαθολικούς και Προτεστάντες, που δε γνώριζαν ή δεν επεδίωξαν να γνωρίσουν τη διδασκαλία του «Θεολόγου και Χρυσολόγου Πατρός».

Για την εικόνα Χριστού Παντοκράτορος αναφέρεται η Χρυσάνθη Τσιούμη, έφορος αρχαιοτήτων. Συγκεκριμένα, λέγει ότι στην Ι. Μονή Βλατάδων (και Βλαττάδων), στο θόλο του νοτίου παρεκκλησίου εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας και στα σφαιρικά τρίγωνα από κάτω από τον Χριστό, τέσσερις (4) Θεολόγοι. Στα ανατολικά σφαιρικά τρίγωνα παριστάνονται ο Ιωάννης ο Θεολόγος και ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Στα δυτικά σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονται ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Άγιός μας, ο Γρηγόριος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

Ενδιαφέρον θεολογικό παρουσιάζει καταρχήν ο εικονισμός του Χριστού Παντοκράτορος, στον οποίο εικονισμό δίδουμε ιδιαίτερη σημασία, αφού ουσιαστικά απαντάει σ’ όλα τα αιρετικά ρεύματα. Και καταρχήν πότε έγινε η εξεικόνιση του Χριστού στην Ι. Μονή Βλατάδων. 

Ο αείμνηστος καθηγητής Γ. Θεοχαρίδης, ειδικός αρχαιολόγος, πιστεύει ισχυριζόμενος ότι η ανέγερση του ναού και των τοιχογραφιών έγιναν στο διάστημα της αρχιερατείας του Δωροθέου Βλατή (ανάμεσα στα έτη 1351-1371) για να τιμηθεί ο χώρος όπου, σύμφωνα με την παράδοση έμεινε μέσα σε «σπήλαιο» ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, φίλος και διδάσκαλος του Δωροθέου. 

Εδώ πιστεύει ο Θεοχαρίδης ότι ήταν το κέντρο του Ησυχασμού. Πιθανώς ο Θεοχαρίδης γνωρίζει όλα όσα παραθέτει ο Άγιος Φιλόθεος ο Κόκκινος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και βιογράφος όχι μόνον του Γρηγορίου, αλλά και όλης της οικογένειας των Παλαμάδων. 

Ο Φιλόθεος μας πληροφορεί ότι ο Παλαμάς μετά την αντιμετώπιση του Βαρλαάμ και όλου του βαρλαμισμού, αναζητούσε τόπο για να συνεχίσει την προσφιλή του ήσυχία. Ο Φιλόθεος μιλάει για «οικίσκον», ασκητήριο που επιζητούσε επιμόνως ο διδάσκαλος. Από τα συμφραζόμενα φαίνεται ότι ο Γρηγόριος μόνασε στο χώρο, όπου σήμερα είναι η Ι. Μονή Βλατάδων. 

Ο Φιλόθεος εξαίρει και την αναζήτηση ησυχίας που επεδίωκε ο πατέρας του Γρηγορίου Κωνσταντίνος, μετέπειτα Κωνστάντιος (μοναχός). Φρονούμε ότι ο Γρηγόριος έλαβε τα πρώτα ερεθίσματα από τον πατέρα του, επιθυμώντας την αδιάλειπτη προσευχή. Ο Γρηγόριος προχώρησε περαιτέρω στην ησυχία και στην προσευχή γνωρίζοντας μεγάλους διδασκάλους, όπως είναι γνωστό.

Ο Φιλόθεος αναφέρεται στην τριετή παραμονή του Παλαμά στην Θεσσαλονίκη κατά την οποία (παραμονή) αντιμετώπισε ζωηρά θεολογικά θέματα. Τότε σημειώθηκε μεγάλη θεολογική κίνηση και διατυπώθηκε η μυστική θεολογία. 

Απόσπασμα από το βιβλίο του Αντωνίου Μ. Παπαδόπουλου, «Απεικονίσεις του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά», έκδοση του Κέντρου Αγιολογικών Μελετών.

Επιμέλεια: Στ.Κ.